Adli Yardım Kurumu: Tanımı, Koşulları ve Başvuru Süreci

Adli Yardım Kurumu: Tanımı, Koşulları ve Başvuru Süreci

Giriş

Adli yardım, bireylerin mahkemeye başvuru, bir davayı takip etme veya icra takibi gibi yargısal süreçleri yürütebilme imkânından yoksun olmaları hâlinde kendilerine tanınan belirli koşullara bağlı bir haktır. Bu hukuki kurum, maddi yetersizlikler nedeniyle yargı hizmetlerine erişimde güçlük çeken kişilerin yargı mercileri nezdinde hak arayışlarını sağlamak amacıyla 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK) ile düzenlenmiştir.

Hukuki Dayanak

Adli yardım kurumu, 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 334 ila 340. maddeleri arasında detaylı bir şekilde hüküm altına alınmıştır. İlgili kanun maddeleri uyarınca, yargılama giderlerini karşılama gücünden yoksun olduğunu inandırıcı delillerle ortaya koyan kişiler adli yardım talebinde bulunabilirler. Mahkemece yapılan değerlendirme sonucunda talebin uygun bulunması hâlinde, yargılama süresince başvuru sahibine belirli mali muafiyetler tanınır.

Adli Yardımın Kapsamı

Adli yardım kararı verilmesi hâlinde, başvuru sahibine HMK m. 334/1 uyarınca aşağıdaki mali imkanlar sağlanır:

• Mahkeme Harçları ve Gider Avansı Muafiyeti: Yargılama süresince ödenecek mahkeme harçları ve gider avansını ödeme yükümlülüğünden geçici olarak muaf tutulur.
• Yargılama Giderlerinin Karşılanması: Tanık, keşif ve bilirkişi ücretleri gibi yargılama ile ilgili diğer giderler devlet tarafından karşılanır.
• Ücretsiz Avukat Görevlendirilmesi: Talep edilmesi ve uygun bulunması hâlinde, Türkiye Barolar Birliği Adli Yardım Yönetmeliği hükümleri çerçevesinde baro tarafından ücretsiz bir avukat görevlendirilir.
• İcra Takibi Giderlerinin Karşılanması: İcra takibine başlanması veya takip işlemlerine karşı koyulması için gerekli giderler de adli yardım kapsamında değerlendirilebilir.

Bu kapsam, yargılama sürecinin sonuna kadar devam eder. Yargılamanın nihayetinde, adli yardım alan tarafın haksız çıkması hâlinde, devlet tarafından karşılanan harcamaların ilgili kişiden tahsil edilebileceği hususu mahkeme kararında açıkça belirtilir (HMK m. 339).

Başvuru Koşulları

Adli yardım talebinde bulunulabilmesi için HMK m. 334/1 ve devamı maddeleri uyarınca aşağıdaki koşulların birlikte mevcut olması gerekir:

• Ekonomik Yetersizlik: Başvuru sahibinin yargılama giderlerini veya avukatlık ücretini karşılama gücünden yoksun olması.
• Belgelendirme: Bu durumun, gelir belgesi, SGK kayıtları, taşınır ve taşınmaz mal beyanları, banka hesap dökümleri ve ilgili muhtarlıktan alınacak fakirlik belgesi gibi somut ve inandırıcı belgelerle desteklenmesi.
• Amaca Uygunluk: Talep edilen adli yardımın, başvurunun yapıldığı dava veya işlemle orantılı ve hukuki amaca uygun olması.

Mahkemeler ve barolar, her adli yardım başvurusunu, somut olayın özelliklerini ve başvuru sahibinin ekonomik durumunu titizlikle değerlendirerek karar verir.

Başvuru Usulü

Adli yardım talebi, talebin niteliğine göre farklı mercilere yapılabilmektedir:

• Mahkemeye Açılacak veya Açılmış Davalarda Yargılama Giderleri İçin: Mahkemeye açılacak veya halihazırda açılmış bir davada yargılama giderlerinden muafiyet talep ediliyorsa, başvuru doğrudan ilgili mahkemeye, dava dilekçesi veya ayrı bir dilekçe ile yapılır (HMK m. 336).
• Ücretsiz Avukat Görevlendirilmesi İçin: Ücretsiz avukat görevlendirilmesi talebi için başvuru, ilgili il veya ilçenin Baro Adli Yardım Bürosuna yönlendirilmelidir (Türkiye Barolar Birliği Adli Yardım Yönetmeliği m. 7).

Her iki merci de başvuruları kendi usul kuralları çerçevesinde inceleyip değerlendirir. Baro, gerekli gördüğü durumlarda başvuru sahibinden ek bilgi ve belge talep etme hakkına sahiptir.

Değerlendirme Süreci

Mahkeme nezdinde yapılan adli yardım başvuruları, ilgili hâkim tarafından dosya üzerinden veya gerekli görülmesi hâlinde duruşma açılmak suretiyle incelenir ve karara bağlanır. Talebin reddedilmesi hâlinde, kararın tebliği tarihinden itibaren iki hafta içinde kararı veren mahkemeye itirazda bulunulabilir (HMK m. 337/2).

Baro tarafından yürütülen süreçte ise Adli Yardım Komisyonu, başvuruyu değerlendirir. Başvurunun uygun bulunması durumunda, ilgili kişiye Adli Yardım Yönetmeliği hükümlerine uygun olarak ücretsiz bir avukat ataması yapılır. Atanan avukat, görevlendirme kapsamında müvekkiline hukuki destek sunar.

Uygulama Alanları

Adli yardım; özel hukuk uyuşmazlıklarında, idari davalarda ve belirli koşullarda icra takibi işlemleri bakımından uygulama alanı bulur. Uygulamada adli yardımın en sık talep edildiği dava türleri şunlardır:

• Boşanma, velayet, nafaka davaları
• İşçilik alacakları ve hizmet tespiti davaları
• Kira ve tahliye davaları
• Tüketici mahkemeleri nezdindeki başvurular

Ceza yargılamalarında ise adli yardım kurumu yerine, Ceza Muhakemesi Kanunu hükümleri çerçevesinde zorunlu müdafilik veya vekil görevlendirilmesi hükümleri uygulanır. Şüpheli, sanık, katılan veya müşteki sıfatıyla yer alan kişiler açısından, belirli şartların varlığı hâlinde baro tarafından ücretsiz avukat görevlendirilmesi mümkündür (CMK m. 150, 239).

Sonuç

Adli yardım kurumu, yalnızca ekonomik yetersizlik nedeniyle yargı mercilerine erişemeyen bireyleri korumakla kalmaz; aynı zamanda yargı sisteminin temel ilkelerinden biri olan eşitlik ilkesinin somutlaşmasını sağlayan önemli bir güvencedir. Gerek bireylerin adalete etkin erişimi gerekse adil yargılanma hakkının teminatı bakımından işlevsel bir hukuk kurumudur.